W czasie ciąży wielu rodziców z zaciekawieniem zastanawia się, jakie będzie ich dziecko. Po kim odziedziczy urodę, a po kim cechy charakteru…
Czy będzie niebieskookim blondynem, czy też brązowooką brunetką. Czy będzie podobne do dziadka, czy raczej do babci. Czy będzie miało zdolności muzyczne, czy może raczej językowe. A wszystkie te cechy znane są już w chwili zapłodnienia.
Siła genu
Za materiał genetyczny Twojego dziecka odpowiedzialnych jest 46 chromosomów zawierających czynniki dziedziczne (czyli geny), podzielonych na 23 pary, w których zapisywane są wszystkie informacje. W każdej parze chromosomów jeden pochodzi od mamy, a jeden od taty dziecka. Jednakże potomek nigdy nie jest dokładnie w połowie podobny do jednego i drugiego rodzica i nie chodzi tu bynajmniej o sprawiedliwość. Dzieje się tak dlatego, że geny odpowiadające za wygląd mogą występować w różnych wariantach. Mogą to więc być geny dominujące albo recesywne. Kiedy gen dominujący, czyli silniejszy, spotka się z genem recesywnym, czyli słabszym, to najprawdopodobniej ten pierwszy zwycięży. Oczywiście – najprawdopodobniej nie znaczy, że zawsze tak musi być.
Dominacja genów
Geny dzielimy na dominujące i recesywne. Silne geny dają ciemny kolor włosów, karnację i kolor oczu, kręcone włosy, długie rzęsy, duże oczy, grube wargi, orli nos, wąski nosek oraz tendencję do łysienia. Tymczasem geny recesywne wpływają na jasne włosy, karnację i kolor oczu, krótkie rzęsy, proste włosy, cienkie wargi, szeroki nos i małe oczy. Jak już jednak wspomnieliśmy, krzyżowe próby sił genów dają często zaskakujące rezultaty.
Nieco matematyki
Gen dominujący odpowiada więc za ciemne włosy, tymczasem kolor blond – jest recesywny. Dlatego też blondynka jest wyposażona w dwa geny recesywne, a brunetka w dwa geny dominujące. Może jednak zdarzyć się tak, że dana osoba będzie miała dwa geny – recesywny i dominujący – wówczas posiadać będzie ciemne włosy, gdyż gen dominujący jest silniejszy od recesywnego. A jak to się ma przy dziedziczeniu?
Przykładowo, nawet jeśli i tata i mama mają ciemne włosy, to dziecko może mieć włosy jasne. Dlaczego? Każde z rodziców mogło mieć przecież jasnowłosego przodka, w takim więc przypadku istnieje 25% szans na to, że to geny recesywne zwyciężą i potomek miał jasne włosy. Jeśli jednak jeden z rodziców posiada dwa geny dominujące odpowiedzialne za ciemne włosy, dziecko zawsze będzie miało ciemny ich kolor. Z drugiej strony, jeśli rodzice są blondynami, nie urodzi się dziecko o ciemnych włosach, ponieważ kolor blond jest wynikiem połączenia dwóch genów recesywnych.
Analogicznie jak w pierwszym przypadku jest z kolorem oczu: rodzice mogą mieć brązowe oczy, ale zawsze istnieje 25% szans, że ich potomek będzie miał oczy błękitne. Powyższy schemat powtarza się i u rodziców o jasnych oczach – nie ma więc możliwości, aby urodziło się im ciemnookie dziecko. Krótko mówiąc: działanie genów dominujących ujawniania się w fizycznym wyglądzie danej osoby, nawet jeśli występuje pojedynczo. Geny recesywne, aby się ujawnić, muszą tymczasem występować w parze – czyli po jednym musi przekazać dziecku każdy z rodziców.
Umiejętności i nieumiejętności
Po rodzicach można dziedziczyć nie tylko wygląd, ale również wnętrze, to znaczy cechy osobowości. O tym, czy dziecko odziedziczy jakieś umiejętności lub nieumiejętności po swoich rodzicach – decydują, a jakże, geny! Jednak przekazując je, nie wykonaliśmy całej pracy, a tylko jej połowę. Trzeba jeszcze ewentualne talenty w dziecku odkryć i wydobyć na zewnątrz, aby miało szansę je rozwinąć.
Iloraz inteligencji, zdolności plastyczne, matematyczne (idące w parze z muzycznymi) czy łatwość nauki języków – na wszystkie te cechy i umiejętności wpływ mają czynniki dziedziczne. Oczywiście niebagatelną rolę przypisujemy również wychowaniu i środowisku, ale geny nadal mają podstawowe znaczenie. Dzieci geniuszy zazwyczaj będą miały ponadprzeciętne zdolności, jednak z reguły nie będą tak dobre, jak ich rodzice. Im bowiem bardziej uzdolnieni rodzice, tym ich dziecko ma mniejsze szanse na to, aby im dorównać.
Chłopiec czy dziewczynka? Towarzyski czy skryty?
Tu sprawa jest zdumiewająco prosta. O płci dziecka decyduje wynik jasnego działania. Kobieca komórka jajowa zawsze ma chromosom X, plemniki – X albo Y. Jeśli połączą się chromosom X z Y – będzie chłopiec, jeśli X z X – mamy dziewczynkę.
Geny znacząco mogą wpływać na naszą osobowość, niektóre cechy charakteru, na przykład: towarzyskość, impulsywność, determinację, wytrwałość. Według badaczy, geny wpływają na naszą osobowość w około 40-60%.
Dziedziczymy także wady, znamiona i grupy krwi
Geny są również odpowiedzialne za wiele chorób. Gdy w rodzinie wystąpiła wcześniej jakaś wada genetyczna, istnieje pewne ryzyko urodzenia chorego dziecka. Niestety – podobnie jak w przypadku koloru oczu, także i tu może zdarzyć się tak, że zdrowym rodzicom urodzi się chore dziecko. Na szczęście takie prawdopodobieństwo jest dużo mniejsze aniżeli w przypadkach wspominanych wcześniej. Jednak, jeśli każde z rodziców będzie miało po jednym genie tej samej choroby, to wynosi ono już 1:4. Tak więc oboje rodzice posiadający chory gen mają aż 25% szans na to, że ich dziecko będzie chore. Jeszcze większe prawdopodobieństwo odziedziczenia choroby zachodzi wtedy, gdy jedno z rodziców ma gen dominujący. W takim przypadku ryzyko wzrasta aż do 50%, czyli jest naprawdę spore. Zdarza się też, że dziecku zostanie przekazanych więcej niż 46 chromosomów (od każdego z rodziców po 23), co grozi licznymi upośledzeniami, m.in. Zespołem Downa.
Bywa, że w rodzinie kolejne pokolenia dostają w spadku w tym samym miejscu znamiona. To tez jest swoistym przejawem działania genów i ich specyficznym objawem. Oczywiście należy wspomnieć o grupach krwi – A i B to grupy dominujące, podczas gdy grupa zero jest recesywną, natomiast obecność czynnika Rh – dominująca, tak jak jej brak – rzadko spotykany – to cecha recesywna.
Liczenie centymetrów
Wzrost otrzymujemy po rodzicach, ale geny nie zapewniają wysokiego wzrostu ani nie skazują na bycie niskim. Żeby dziecko uzyskało odpowiedni wzrost i posturę, potrzeba jeszcze odpowiedniej diety, bogatej przede wszystkim w wapń, a także białko, witaminę K i D oraz inne składniki. Także aktywność fizyczna, sport, zdrowy tryb życia, regularność posiłków, brak stresu – wszystko to składa się na utrzymanie odpowiedniego stanu zdrowia. Jednakowoż, można pokusić się o oszacowanie, jak wysokie powinno być dziecko. W przypadku dziewczynki dodaje się wzrost ojca i matki, od sumy odejmuje się 13, a łączny wynik jest dzielony na dwa. W przypadku chłopca sumuje się wzrost matki i ojca, dodaje się 13, a następnie dzieli przez dwa.
Jeden człowiek – jeden kod
Prawdopodobieństwo, by dwójka rodzeństwa miała identyczny genotyp jest znikome, podczas gdy całkowite podobieństwo genetyczne pomiędzy rodzeństwem ma szansę zaistnieć jedynie w rzadkim przypadku jednojajowych bliźniąt. Ciąża bliźniacza powstaje jednak w efekcie zaburzeń podziałów zygoty, wytwarzającej dwa osobniki zamiast jednego. Są one identyczne genetycznie, ponieważ powstały z pojedynczej jajowej komórki zapłodnionej pojedynczym plemnikiem.
Wiem, że nic nie wiem
W genetyce nie tyle, że nie da się przewidzieć wszystkiego, ile trudno o czymkolwiek jednoznacznie przesądzać. Często dziecko zaskakuje swoimi zdolnościami czy wyglądem, ponieważ dziedziczy je po dalekich przodkach, których cechy nie muszą wcale pokrywać się z cechami rodziców. Dziedziczenie to bowiem wciąż wielka tajemnica.